Uzbek identity

Nyu-Yorkda o’zbeklar juda ko’p. Shu qadar ko’pki, bir-birini ko’rganida ilgarigidek so’rashib, tanishish o’rniga o’zini ko’rmaganga oladigan, bir-birini begona odamdek qabul qiladigan bo’lgan. Bu tabiiy, chunki vatandoshlar bir-biri bilan tanishgani sari ayrim hollarda o’zbek bo’lishdan boshqa umumiy jihat yoki qiziqish yo’qligini ham tushunadi odam. Lekin muloqot doim bir xil.

–      Amerikaga kelganingizga qancha bo’lgan?

–      “Green card” mi yoki boshqa…?

–      Qayerda turasiz?

Har bir suhbatda beriladigan asosiy savol: “Asli qayerliksiz? O’zbekistonning qayeridan?”

Masalan, toshkentliklar bilan samarqandliklar bir-birini ajratadi. Boshqa yerdan kelganlar ham birinchi navbatda kelgan viloyati yoki shahrini aytadi. Bu ham tabiiy hol. Aytaylik, chet elda bir-birini uchratgan amerikaliklar ham odatda asli qaysi shahar yoki shtatdan ekanini aytadi. Bu haqida gaplashadi. Madaniy ma’noda, masalan, mamlakat sharqi va g’arbi bir-biridan ancha farq qilishini AQShda yashagan odam yaxshi tushunadi. Lekin biz o’zimizni boshqacha tanishtirishimiz. Bu yerda gap “identity” yoki o’zbek tilida “o’zlik” haqida ketyapti.

Amerikalik yoki fransuz xorijga chiqqanidagina emas, vatanda ham birinchi navbatda amerikalik va fransuz. Biz uchun o’zbek bo’lishdan avval vodiylik, xorazmlik yoki toshkentlik ekanimiz muhim. Chetda yurganimizda ham bu birlamchi omil.

Buning tarixiy sabablari bor. Hozirgi O’zbekiston chegarasi 1920-yillarda sovet boshqaruvi tomonidan belgilangan. O’zbek SSR hududiga Buxoro amirligi, Qo’qon va Xiva xonliklariga tegishli yerlar kirgan, vaholanki u yerda yashagan elatlar o’zini umumiy o’zbek deya ta’riflamagan. Nafaqat urf-odatlar, balki tilda ham jiddiy farqlar bo’lgan.

Sovet davrida O’zbekiston aholisi orasida o’zlik haqida gap ketganida bir-birini ajratish davom etgan. Masalan, poytaxt Toshkentga turli viloyatlardan kelgan talabalardan tortib to davlat idoralarida ishlovchi odamlargacha o’zini kelib chiqishga qarab tanishtirgan. SurQash (Surxandaryo va Qashqadaryo) yoki FAN (Farg’ona, Andijon, Namangan) degan norasmiy tushunchalar ishlatilgan.

Lenin va Stalinning millat haqidagi nazariyalarini olg’a surgan olimlar Sovet Ittifoqi parchalanmay yana 20-30 yil turganida o’zbeklar ham o’zini farg’onalik yoki samarqandlik demay, o’zbek deya boshlagan bo’lardi, deb biz, talabalarga, tushuntirgani yodimda. Bu taxmin to’g’rimi yoki yo’q, endi hech kim aytolmaydi. Ahamiyati ham yo’q.

O’zbekiston mustaqil bo’lganiga, yangi davlat sifatida dunyo siyosiy xaritasida o’z o’rnini topganiga mana 22 yil bo’ldi. Lekin o’zbeklar hanuz yagona o’zlikka ega emas. (Qo’shni mamlakatlar hududida azaldan yashab kelgan o’zbeklar haqida gapirmayman. Bu alohida mavzu).

O’zbekistonliklar birinchi navbatda bir-birini toshkentlik yoki samarqandlik ekanini payqaydi. Bir-birimizni shunga qarab qabul qilamiz, shunga qarab xulosa chiqaramiz.  Ayrimlarimiz bir-birimizga insoniy fazilatlar emas, kelib chiqishimizga qarab ijobiy yoki salbiy baho beramiz.

Men bu yerda millat deganida nima tushunilishi haqida gapirmayman. Yoki G’arb ijtimoiy va siyosiy fanlarida katta ahamiyatga egaligi sababli chuqur o’rganiladigan “identity” masalasini ham ko’tarmayman. Bu haqda Wikipedia dan tortib jiddiyroq manbalarda ham o’qishingiz mumkin.

Nyu-York ko’chalarida bir-birimizni ko’rib, tanishganimizda “O’zbekmisiz? O’zbekistonning qayeridansiz?” deb qiziqqanimizda, shu insonga munosabatimizni uning javobi belgilamaydigan vaqt qachon kelarkin, deya o’ylanayapman. Toki o’sha savollar ham, javoblar ham inglizchada aytganda, “small talk” bo’lib qolsin.

Siz nima deysiz?

Gaplashamiz.