İllinois universitetinin professoru Məhəmməd Kanduri  aşağıda Urmiyə Gölünün quruması təhlükəsi və bunun nəticələri barədə izləyicilərimizin suallarını cavablandırıb. Bütün suallara ayrılıqda cavab verməyə vaxt çatmadığına görə üzr istəyirik. Məsələyə göstərdiyiniz əlaqəyə və  diqqətinizə görə təşəkkürümüzü bildiririk.

Urmiyə gölünün qurumasının qarşısını almaq üçün, bu yaxınlarda, İran Parlamentinə azərbaycanlı bəzi millət vəkillərinin verdikləri qanun lahihəsinin Parlamentin üzvlərinin əksəriyyətinin səsi ilə rədd olunması azərbaycanlıları qəzəbləndirmiş Avqustun 27-də  Urmiyədə və Təbrizdə etiraz nümayişləri keçirilmiş, təhlükəsizlik qüvvələri ilə başverən toqquşmalar nəticəsində çoxlu nümayişçi yaralanmış, yüzlərlə adam polis tərəfindən saxlanmışdır. Çoxlu adamın yaralanması və həbsi ilə nəticələnən hadisələr beynəlxalq təşkilatlar və Qərb mediasının diqqətini məsələyə cəlb edə bilmiş o  nümayişlər zamanı və ondan sonra  Birləşmiş Ştatların Nyu York Times,  Böyük Britaniyanın Guardian qəzeti  və  başqa nüfuzlu qəzetlər həm  nümayişlərə və həm də Urmiyə Gölülünün  və  bölgənin üz-üzə qaldığı problemlərə geniş yer vermiş,  həmin  etirazlar  və qarşıdurmaların video sujetləri həm  bu medialar həm də Youtube və Facebook kimi sosial şəbəkələr tərəfindən  dünyaya yayılıb.

Bundan sonra da İran Azərbaycanının müxtəlif şəhərlərində əlavə nümayişlər keçirilmiş çoxlu adamlar   Ayrıca Azərbaycan Respublikası, Türkiyə və Avropanın başlıca şəhərlərində də İranda azərbaycanlıların Urmiyə gölünü xilas etmək üçün başlatdıqları kampaniyaya dəstək üçün  nümayişlər keçirilib.

SUAL: Men bilmek isteyirem besheriyyetin ekoloji problemlere suruklendiyi bir dovrde golun qurudulmasi ne verecek Irana yoxsa azerbaycanlilara qarshi bir texribatdir yene?

CAVAB: Bu göl qurusa bu göldə azı altı milyard kub metr su qalacaq və bu duz, insanlar, heyvanlar və bitkilərə böyük zərər verəcək. Bu ətrafdakı ərazilər təkcə səhraraşmayacaq, eyni zamanda bu duzların bir hissəsi turşu yağışı adlandırılan zərərli maddələri ehtiva edən yağışlara səbəb olacaq. Bu zərərli duzlar isə bu regionun bütün həyat tərzinə mənfi təsir göstərəcək və buralarda yaşamaq olduqca çətin bəlkə də imkansız olacaq.

Sual: Urmu gölünə axan çayların üstündəki bəndləri açsalar, bir-iki il sonra içmək və əkinəcək işləri üçün suyumuz olacaqmı?

Cavab: Bu gölə axan çaylar açılmalıdır. Bu göllər açılmadığı və  bəndlərdən çaylara su gəlməsinin qarşısınının alınması davam etdiyi  təqdirdə gölün xilas edilməsini  mükmün ola bilər. Yəni bu çaylar üzərindəki su bəndləri açılmasa və gölün qurumasının qarşısı alınmasa gölün qurumasının  təsiri həmin çayladan istifadə edən ərazilərə və  bu ərazilərdə yetişən məhsula da təsir edəcək və həmin ərazilər də aradan gedəcək. Yəni  gölün xilası bir yerdə həmin çayların və ərazilərin də xilası deməkdir. Yozsa bütün region duz sunamisininin təsiri altında qalacaq.

Sual: Siz Azərbaycanda düzələn bəndlərin düzəlməsin qəbul edirsizmi ya muxalifsizmi?

Cavab: Gölün  qurumasına  səbəb olan başqa bir amil gölün ətrafında çoxlu quyuların açılmasıdır. Bu  quyuların  çoxu  əkinçilik məqsədilə  açılıb ancaq az sayda quyu  da içməli suy əldə etmək üçün açılıb. Hamılıqda  götürəndə isə bu quyuların glün qurumasına müəyyən təsiri olsa da bu təsir o qədər də böyük deyil. Ancaq  bu quyular  həmin bölqədəki qaynaq sularının  kökünü kəsib.  Əlbət də  əsas səndlər bəndlərin çəkilməsidir ki, bunlar  gölü öz  su mənbələrindən məhrum edib.

Sual: Torpaq  tökülməsi  və körpü tikilməsinin mənfi təsiri olubmu? Bəziləri deyir ki, bu həm gölün dövriyyəsinin  qarşısını alıb və həm də bəzi qaynaqları qurudub?

Cavab: Məncə bunun təsiri o qədər də  böyük olmayıb.  Düzdür  minlərlə ton torpağın tökülməsi qaynaqlara müəyyən qədər  təsir edə bilər. Və bunun  gölün  dövriyyəsinə də  müəyyən təsiri olub, amma bu azdır.

Sual: Sizden rica etsem bir Ürmü gölünün Tarih boyu kuruyub kurumadığı için bilgi verseniz.

Cavab: Tarixdə heç belə bir hadisə  baş verməyib. Beynəlxalq alimlər araşdırma aparıb ki, 27 il əvvələ qədər göldə quruma baş verməyib.  Keçən min illər ərzində azalıb çoxalsa da, keçmişdə gölün  quruması  barədə  heç bir  dəlil yoxdur.

Sual: Araz çayından Urmiyaya su gətirilməsi məsələsinə necə baxırsınız?

Cavab: Yaxşı ideadı ancaq problemləri var.  Birincisi  beynəlxalq qaydalardı. İkincisi  isə  Arazdan su ancaq nasoslarla və tunellərdən keçərək  gətirilə bilər.   Deməliyəm ki, bütün bu çətinliklər aradan götürülsə və su gətirilsə də Arazın suyu gölün xilasına kömək edə bilər ancaq kifayət etməz. Yəni başqa alternativlər lazımdı.

Sual: Bəs Zab suyu necə?

Cavab: Zabdan su gətirmək məsələsində də  çətinliklər var. Burdan su ancaq tunellərlə gətirilə bilər və bu suyun nə qədər  köməyi  olacağı da  o qədər də aydın deyil.

Sual:  Qısa və uzun müddətdə nə  tədbirlər  görmək olar?

Cavab: Buranın minlərlə illik tarixi  var. Burada həmişə su qıtlığı olub.  Bu bölgə Şimalı Azərbaycandakı kimi deyil. Məsələ budur ki, bölgədə içməli suya ehtiyac var. Burada əhalinin sayı çoxalıb. Ona görə də əhalinin su ehtiyacı var.  İndi az su ilə çox məhsul əldə etmək  məqsədi ilə ən yeni texnologiyalardan istifadə eləmək olar. Yəni buranın ətrafındakı mövcud sulardan ən son metodlarla, elmi yollarlarla istifadə olunsa, alimlərə danışılsa və onların təklif eliyəcəkləri layihələr işə salınsa, hətta hardansa – Arzadanmı, Xəzərdənmi su gətirməyə ehtiyac qalmaya da bilər.

Sual: Urmu barədə keçirilən nümayişlərin məqsədi ekolojimidir, yoxsa bunlardan siyasi məqsədlərlə istifadə olunurmu?

Cavab: Mən siyasi adam deyiləm.  Mən bu barədə məlumatlı deyiləm və məsələyə  ekoloji  cəhətdən baxıram və əlbəttə hər bir məsələdə siyasi bir cəhət ola bilər, mən bu barədə fikir demək üçün lazımı məlumata malik deyiləm. Bir də deyim ki, məsələyə ekoloji cəhətdən baxıram.

Bunu da qeyd edim ki, xalq təşvişə düşüb və öz etirazını bildirir və onları döyüb zindana  salmaq  düzgün deyil. Onların öz narahatlıqlarını  bildirməyə, çarə axtarmağa hüquqları olmalıdır. Dünyanın heç bir ölkəsində buna görə insanları döyüb həbs eləməzlər.

Sual: İran rejiminin  Azərbaycanlıları yerlərindən yurtlarından etmək üçün belə bir yoldan istifadə elədiyi ona  görə  Urmunun qurumasının qarşısını almaq məqsədilə heç bir tədbir görmədiyi, azərbaycanlıları  evlərində, ata-baba yurtlarından didərgin salıb bu əraziləri boşaltmalarını  təmin üçün  belə bir yoldan istifadə etməsi barədə iddialara nə  cavab verə bilərdiniz. İran rejimi öz ərazisinini böyük bir hissəsinin səhraya çevrilməsini istəyə bilərmi?

Cavab:  Qeyri-fars millətlərin assimilyasiyası siyasəti 1935-ci ildən başlanır. Mən siyasi adam deyiləm.  Mən belə bir misal  verə bilərəm ki, bir maşın bir adamı vurub öldürür.  Axırda bu adam öləndən sonra  sürücünün qəsdən yoxsa bilmədən bu adamı öldürdüyü mənim nəzərimdə o qədərdə mühüm dəyil. Mənim nəzərimdə mühüm olan bu gölün xilas edilməsidir, ona görə də məsələyə gərək biz ekoloji  cəhətdən baxaq və gölün qurumasının qarsını bu yolla alaq.

Sual: İran hökumətinin Urmu barədə  bir iş gördüyünü deyə bilərsiniz?

Cavab: İran hökuməti nəinki gölün qurumasının qarşısını almaq üçün işlər görməyib, hətta bir qədər də gölün  qurumasınının  sürətlənməsinə kömək edib. İran hökuməti  beynəlxalq sahədə lazım olan işlərin heç birini  görməyib. Bunun məsuliyyəti  həmin hökumətin boynuna düşür.

Sual: Bəs İran hökuməti  nəyə  görə  bu suyun qurumasına yol versin? Minlərlə kilometrlik ərazinin  səhraya çevrilməsindən çəkinmir? Bunun qarşısını almağa çalışmır?

Cavab: Burada bəzi mənafelər var. Kiçik də olsa buradakı bəndlərdən istifadə edilən yaradılmış balıqcılıq fermalarına zərər deyə biləcəyindən çəkinənlər var. Onlar bəndlərin yıxılmasının qəti əleyhinədirlər. Digər tərəfdən isə bəlkə də  əsas problem İran hökumətinin Urmu  Gölünün quruması  məsələsinin və bunun qarşısının alınması üçün göstərilən fəaliyyətlərin bir xalq  hərəkatına çevrildiyini hiss etməsidir. Mən bir də deyim ki, şəxsi olaraq belə fikirləşirəm və ekoloji məsələni birinci  növbədə nəzərdə tutaraq deyirəm ki, hakimiyyət qorxur ki, indi belə bir xalq hərəkatı qarşısında geri çəkilsə və xalqın istəklərini yerinə yetirsə, bu zəiflik əlaməti olaraq başa düşülə bilər və əhali gələcəkdə  ana dilində təhsil və başqa hüquqlar tələb etmək üçün də  nümayişlər keçirib, hökumətə  təzyiq göstərə bilər. Ona  görə də  məncə indi onlar  Urmu ətrafındakı tələblər  qarşısında bir iş görmürlər.