Soʻnggi paytda ijtimoiy tarmoq va hatto ayrim anchagina ommaviylashib ulgurgan axborot vositalari dasturlari va sahifalarida Oʻzbekistonda fuqarolar pasporti atrofidagi voqealar qizgʻin muhokama qilinmoqda. Maʼlumki, soʻnggi salkam 20-24 yil davomida amalda qoʻllanilib kelingan fuqarolik pasporti yangilandi, avvalgi pasport oʻrnini biroz oʻzgartirilgan, yangicha texnologiyalar yordamida ishlov berilgani daʼvo qilinayotgan “biologik” pasport egalladi. Bu jarayon ham, xabaringiz bor u qadar oson kechmadi, fuqarolar yoʻliqayotgan sarsongarchiliklar haqidagi xabarlar ijtimoiy tarmoqlarning eng dolzarb mavzulari boʻldi. Vatandoshlarning aytishicha, bu holat hali ham davom etyapti va hali ham yangi, mukammal ekanligi aytilayotgan “biometrik” pasportining tayyor boʻlishini kutayotganlar bor.

Sarsongarchiliklar tugab ulgurmasdan Oʻzbekiston hukumati yana bir yangilikni maʼlum qildi. Yangilikning minglab fuqarolarga maʼqul kelgan qismi Ichki ishlar qoshidagi Kirish-chiqish va fuqarolikni rasmiylashtirish (KChFR) boʻlinmalari tomonidan taqdim qilinib kelgan va ikki yillik muddatga ega boʻlgan chet elga chiqish huquqini beruvchi maxsus stikerning tugatilishi boʻlsa, tashvishga solgan qismi esa, ana oʻsha mashʼum stikerlar oʻrnini endilikda horijga chiqish huquqini beruvchi maxsus, qizil muqovalik “biologik” pasportlar egallashi boʻldi. Albatta, pasport bir berilganida naq 10 yilga berilishi aytilmoqda va bu holat har ikki yilda KChFRga yugurish shart emasligini anglatadi, ammo kechagina yangi Fuqarolik pasportini olish jarayoni qanday kechganini unutib ulgurmagan fuqarolar, horijga chiqish huquqini beruvchi pasportga ega boʻlishlik ham oson kechmasligida tashvish bildirmoqda.

Yana bir pasportning joriy etilishi naqadar shart ekanligi borasida ham turli fikrlar mavjud, ayrimlar yangi fuqarolik pasportining oʻzi kifoya qilar edi desa, boshqalar xalqaro tajribaga asoslangan holda horijga chiqish uchun alohida pasport joriy qilinishini olqishlaydi. Aynan mana shu holat kaminani AQSh fuqarolarining chet elga chiqish pasportini qanday olishlari borasida tadqiqot oʻtkazib koʻrishga undadi. Maʼlum boʻlishicha, Oʻzbekiston va balkim sobiq ittifoqning boshqa mamlakatlaridan farqli Amerikada bu u qadar mushkul ish emas va hatto hech qanday sarsongarchilikni keltirib chiqarmaydi. Yaʼni amerikaliklar pasportga ega boʻlish uchun qayoqqadir borishga, uzundan-uzun navbatda turishga, turar joyi, ish joyi, harbiy qism va yoki boshqa idoralardan maxsus soʻrovnomalar olmaydi. Bunaqangi tartib bilan amerikalar mutlaqo tanish ham emas. Va nazarimda yana bir, oʻta muhim holat, AQShda pasport taqdim qilish politsiya va yoki boshqa huquq-tartibot idoralari zimmasidagi vazifa emas.

Bu borada biroz batafsilroq toʻxtalishdan oldin qisqagina Amerika pasporti tarixiga toʻxtalib oʻtsam. Mamlakatda pasport joriy qilinishi uzoq 1775-1783 yillarga borib taqaladi. Toʻgʻri u paytlardagi pasportning tashqi koʻrinishi bugungi AQSh pasportining koʻrinishidan tubdan farq qilgan. Hatto koʻpchilik tarixchilar ilk pasportlarni chin maʼnodagi pasport boʻlmagani, shunchaki insonlar shaxsini tasdiqlovchi oddiy varaqalar boʻlganini aytadi. Lekin pasportning asosiy sharti kimsa shaxsini tasdiqlashdan iboratligini hisobga oladigan boʻlsak, demak… dastlabki “pasport”larda surat boʻlmagan, ammo unda albatta berilgan kimsaning yuz tuzilishi, koʻzlarining rangi va jagʻ koʻrinishi batafsil yozib qoʻyilgan. “Pasport”ni nazarotdan oʻtkazgan harbiylar (zero pasport aynan harbiylar va chegara qoʻshinlari askarlariga koʻrsatish uchun berilgan) aynan oʻsha yuz tuzilishi, koʻzi va jagʻi haqidagi maʼlumot yozilgan qismiga jiddiy eʼtibor qaratgan.

Albatta, ilk “pasport” alohida belgilarga, mahsus ishoratlarga ega boʻlmagani bois bir qarashda istagan odam uni oʻzi uchun yozib olishi mumkinday edi. Ammo tarixchilar maʼlumotiga koʻra, har bir pasport ostida uni taqdim qilgan shaxs, aytaylik biror shtat va yoki shahar gubernatori, harbiy qoʻshin qoʻmondoni va yoki sudyaning muhri va imzosi boʻlgan. Keyinchalik oddiy qogʻozda tayyorlangan pasport ichidagi matnlar qoʻldan qoʻlga (namoyish payti – muallif) oʻtavergani, uzoq muddat choʻntakda qolib ketgani bois oʻchib ketib, tekshiruvchilar uchun qator noqulayliklar keltirib chiqara boshlagach, shtatlar oʻrtasidagi va Federal hokimiyat taklifi bilan “pasport”larga suratlarni yopishtirish haqidagi kelishuvga erishilgan. Tarixning aynan mana shu qismini aksar amerikaliklar kulgu bilan esga olishadi. Zero pasportga kiritilajak suratlar haqda hech qanday maxsus koʻrsatma boʻlmagani bois istagan suratni yopishtirish mumkin boʻlgan.

Asosiy shart unda, yaʼni suratda pasport egasi ham boʻlishi kerak. Shu bois aksar pasportlarda oilaviy, doʻstlar davrasida tushgan suratlar, ov payti, dam olish payti va hatto otga taqa qoqayotgan paytidagi suratlar ham yopishtirilavergan. Yana bir juda qiziq va amerikalik ayollar tomonidan kinoya bilan eslanadigan holat, ilk pasportlarda ayollar ikkinchi sahifada, pasport egasining rafiqasi oʻlaroq tanishtirilib kelingan. Yaʼni ayollarning surati ikki varoqli qogʻozning ikkinchi sahifasiga “mana shu kimsaning turmush oʻrtogʻi” degan yozuv bilan yopishtirilgan. Alohida pasport faqat bevalarga, turmushga chiqib ulgurmaganlarga berilgan xolos. Qolgan ayollar faqat erlarining pasportidagi qoʻshimcha varoqdan oʻrin olib kelganlar va bu holat 1930 yilga qadar davom etgan.

1920-yildan boshlab pasport masalasini tartibga keltirish harakatlari boshlandi. AQSh Federal hokimiyati pasport bora-bora muhim hujjatga aylanib borayotgani va aksar Yevropa davlatlarida bu masala har qalay chiroyli hal etilganini bilgach, bu ishni jiddiy hal qilish zarurati paydo boʻlganini aytdi. Aynan shu yildan boshlab pasportga qoʻyilajak suratlar masalasi ham qayta koʻrib chiqilib, buning uchun alohida meʼyorlar tavsiya etildi. Aytishlaricha yangi meʼyor ham jiddiy eʼtirozlarga sabab boʻlgan, yaʼni odamlar va ayniqsa oliy tabaqa vakillari galstuk taqib faqat yuz qismigina aks etuvchi suratning qoʻllanilishini hurmatsizlik deb baholadi. Hatto The New York Times gazetasida 1929-yili chop etilgan maqolada, oʻsha payt zodagonlaridan birining “Hamma vaqt, men falonchiman va falon tabaqa vakiliman, degan taʼkid kifoya qilib kelgan jamiyatda, endi kimligingni isbotlovchi hujjatni koʻrsatishing shartligi va boʻlib ham yuz qismingni bu qadar bemaza shaklda suratga olinishi, oʻta ajablanarli hol”, qabilidagi iqtibosi ham keltirilgan.

Surat borasidagi meʼyor bugungi kunda ham amalda qoʻllaniladi, yagona farqi bugungi amerikaliklar bu masalaga u qadar ajablanmay qoʻygan. Zero ayni meʼyor haydovchilik guvohnomasida ham, shtat guvohnomasida ham (State ID) va nihoyat pasportda ham mavjud. Maʼlumotlarga koʻra aslida 1920-yil nafaqat AQSh pasporti balki aksar boshqa davlatlar pasportlari uchun ham muhim yil boʻlgan, aynan shu yildan boshlab pasportni shakllantirish, uning sahifalarini aniqlash, yaʼni u ilk pasportda boʻlgani kabi atigi 2 sahifalik boʻlishi kerakmi, toʻrt sahifalikmi yoki hozirgiday 32 sahifalik. Keyingi yillar davomida bu masala faol muhokama qilingan va 1926-1927-yillarga kelib AQShda mamlakat pasporti aynan qanday koʻrinishda boʻlishi va qaysi tilda boʻlishiga qaror qilingan. Pasport muqovasi qizil boʻlib, uning oʻrtasida ochiq joy boʻlgan (amerikaliklar uni oynacha deb atashgan), bu pasport tartib raqami koʻrinib turishi uchun qilingan.

Keyinchalik pasport muqovasining rangi oʻzgargan, aftida qizil rang kommunizm rangi oʻlaroq rad etilgan va 1941-yildan to 1976-yilga qadar AQSh pasportining rangi yashil boʻlgan. Huddi bugungi oʻzbek pasportining rangiday. Keyin AQShning 200 yillik yubiley arafasida pasport muqovasi moviy rangga oʻzgargan va toʻqsoninchi yillarga kelib yana yashil rangga qaytgan. Keyinchalik AQSh pasportining doimiy rangi oʻlaroq bugungi toʻq moviy rang tanlangan. Ha, aytgancha, AQSh pasporti oʻsha 1920-yildan boshlab ikki yil muddatga berilib kelingan, 1950-yillarga kelib pasport egasining talabiga binoan uning sahifasiga muddati choʻzilgani haqda muhr bosiladigan boʻlgan. Keyinchalik oltmishinchi yillarga kelib pasportning amal qilish muddati 3 yilga, keyin 5 yilga va nihoyat 10 yilga qilib oʻzgartirilgan. Hozirga kelib muhr bilan muddatini choʻzish amaliyoti bekor qilingan.

Ana endi bevosita bugungi kunda pasportga buyurtma berish va uni olish jarayoni qanday kechishiga toʻxtalaman. Yuqorida aytib oʻtganimday 1920-1930-yildan boshlab pasport faqat va faqat AQSh Davlat departamenti zimmasidagi vazifa etib ajratilgan. Bu masalaga na politsiya, na Federal qidiruv boshqarmasi va na boshqa idora aralashadi. Pasport faqat AQSh Davlat departamentining maxsus boshqarmasi tomonidan beriladi. Boshqarma har bir shtat va har bir shtatning har bir shahrida oʻz boʻlinmalariga ega. Ammo ana shu boʻlinmalarga borib ham uzundan uzun navbatni yoki odamlar yigʻilib turganini koʻrmaysiz. Oʻzbekona qilib aytganda boʻlinma xodimlari huddi “pashsha qoʻrib oʻtirganday” tuyuladi. Sababi hamma jarayon allaqachon onlayn holatga oʻtgan. Istagan inson pasport olish uchun AQSh Davlat departamentining https://pptform.state.gov manzildagi sahifasiga kirib, u yerdan pasport uchun hujjat qismini tanlaydi va keltirilgan koʻrsatmalarni bajarib chiqadi.

Butun jarayonni toʻliq keltirib oʻtirmayman zero, quyidagi maxsus videoda bu jarayonni namoyish etib oʻtaman. Butun jarayon nari borsa 5-10 daqiqa vaqtingizni oladi.

Keyin toʻldirilgan hujjatlarni printerdan chiqarasiz, katta sariq konvertga joylasiz, unga qoʻshimcha tarzida ikki dona fotosurat (hajmini butun dunyo biladi, zero AQShga kelish istagida boʻlganlar juda koʻp), AQSh fuqarosi ekanligingizni tasdiqlovchi hujjat (bu yerda tugʻilganlik haqidagi guvohnoma nazarda tutilyapti), qaysi shtatdan boʻlsangiz oʻsha shtat hujjati (State ID) va bank chek varoqchasi. Varoqchaga pasport uchun toʻlanadigan pul miqdorini yozib imzo qoʻyasiz. Tamom vassalom.

Hurmatli doʻstlar, agar siz AQShga oid yana nimanidir bilishni istasangiz yozing, albatta sizni qiziqtiruvchi mavzuni yoritishga harakat qilaman.

Gaplashib turamiz.

Husniddin Qutbiddinov