Muhojirnoma
Yuridik Klinika
Inter-GAP
Tadbirkorlar Fabrikasi
Vatan Manzaralari
Talabalar Shaharchasi
Andijonda qiynoqlardan vafot etgan 32 yoshli Alijon Abdukarimov hodisasi qiynoq O’zbekistonda taqiqlangani, jinoyat sifatida toifalanganiga qaramasdan hamon tergov-surishtiruv o’tkazishda keng qo’llanayotganini fosh etgan.
Qiynoq jinoyatni fosh etuvchi idoralarning o’zi tomonidan qo’llanilar ekan, aybdorlar jazolanishi, umuman, aybdor tomonning o’zi bo’lishi haqiqatdan uzoqlashib boradi.
Marhum Abdukarimovning singlisi akasi bilan bog’liq ayanchli bu hodisani ijtimoiy tarmoqlar orqali jamoatchilikka havola etmay, huquq-tartibot idoralariga ariza kiritish bilan cheklanganda, bu fojia aybdorlarining hibs qilinishini, Bosh prokuratura, Ichki ishlar vazirligi, parlament va siyosiy partiyalardan bayonotlar bo’lishini kutish qiyin edi.
Qiynoq huquq-tartibot organlarining o’zi tomonidan sodir etilar ekan, qiynoq qurbonlari umidi adolat himoyachilariga emas, jamoatchilikka qaratiladi.
Ayniqsa, qiynoq jinoyatchilikka qarshi kurashish, tergov-surishtiruv o’tkazishning asosiy usullaridan biri sifatida qolayotgan, ammo buning uchun javobgarlikka tortish holatlari deyarli ma’lum emasligi inobatga olinsa, aholining qiynoqqa tutilish bo’yicha tegishli idoralarga murojaat qilmaslik qarori izohga muhtoj emasdek.
Alijon Abdukarimovning o’limi ortidan jamoatchilikda, rasmiy doiralarda qiynoqlarga qarshi kurashishni kuchaytirishga qaratilgan munozaralar, taklif, mulohazalar avj oldi.
Ombudsman vakolatlarini oshirish zarurligi, prokuratura yetakchiligida tuzilayotgan qiynoqlarga qarshi kurash qo’mitasi faoliyatini jonlantirish, tegishli idoralar qoshida qiynoq qurbonlari uchun ishonch telefonlarini ishga tushirish (bu kabi ishonch telefonlari huquq-tartibot idoralarida, boshqa tegishli davlat organlarida anchadan buyon amaliyotda qo’llanib kelinadi) kabi mulohazalar bilan bir qatorda, ichki ishlar vazirini iste’foga chiqarish, vazirlikni tarqatib yuborish kabi keskin talablar ham olg’a surilgani kuzatildi.
Ijtimoiy tarmoqlardagi tanqidlarning yana bir uchi o’lim bilan yakunlangan navbatdagi qiynoqlarni qoralab, prokuraturaga murojaat bilan chiqqan Inson huquqlari bo’yicha milliy markazga, uning rahbari Akmal Saidovga qaratilganini ham ta’kidlab o’tish kerak.
Milliy markaz uzoq yillar davomida O’zbekistonda qiynoqlar mavjudligini inkor etib kelgan idora sifatida tanilgan; inson huquqlari tashkilotiga qaratilgan bu tanqidlar ko’proq aynan shu yaqin o’tmishga asoslangan deyish mumkin.
Navbatdagi o’lim holati bu borada misli ko‘rilmagan munosabat, munozara, takliflarni avj oldirganiga qaramasdan, O’zbekistonda qiynoqlar qo’llanilishiga barham beriladimi, degan savolga aniq javob yo’q.
Bu savolning noaniq qolayotgani qiynoqlarga qarshi kurash prezident farmonlari, qarorlari bilan rag’batlantirilgani, qonunchilikda, mamlakat Jinoyat kodeksida ham ifoda etilgani soyasida yanada mavhum ko’rinadi.
Qiynoqlarga qarshi kurash munozaralari soyasida qiynoq usulining amaliyotda qolayotganiga bevosita va bilvosita daxldor bo’lgan yana bir huquqiy institut – sud hokimiyati diqqatdan chetda qolgani kuzatiladi.
Qonunchilikda jinoyat-qidiruv ishida qiynoqlar vositasida olingan ko’rsatmalar sudda haqiqiy emas deb topilishi aniq belgilangan, ammo mahkamalarda himoyachilar, sudlanuvchilarning qiynoq ishlatilganiga doir da’volari inobatga olingani deyarli kuzatilmaydi.
Huquq himoyachilari kuch ishlatar idoralari tajribasida qiynoqlar jinoyatni tasdiqlashning asosiy vositasi sifatida qolishi sababini shunda, sudlarning tergov ko’rsatmalari qanday usullarda olinayotganiga befarq ekanliklarida ko’rishadi.
Qiynoq inson sha’nini tahqirlovchi jinoyat turlaridan biri, dunyoning aksariyat davlatida, jumladan, O’zbekistonda ham insonni tahqirlovchi jinoyat sifatida talqin etilgan.
Shu bilan bir qatorda qiynoq repressiv davlatlarda nazorat siyosatining bir qismiga aylantirilishi ham mumkin, qiynoq shu maqsadda ishlatilgan taqdirda muntazamlik kasb etadi.
O’zbekiston marhum prezident Islom Karimov boshqaruvi davrida BMT ma’ruzachisi tomonidan qiynoqlar muntazam ishlatiluvchi dunyodagi kam sonli davlatlardan biri sifatida topilgan.
Mamlakatda hokimiyat almashishi ortidan iqtidordagi hukumat inson huquqlariga doir vaziyatni yaxshilash, qiynoqlarga qarshi kurash maqsadida islohotlar boshladi. Xalqaro tashkilotlar, jumladan, BMT inson huquqlari qo’mitasi bilan ham hamkorlikni yo’lga qo’ydi.
Ammo hozircha hukumatning bu harakatlari inson huquqlari, xususan, qiynoqlarga doir vaziyat bo’yicha jiddiy o’zgarishlarga olib borgani yo’q.
Malik Mansur
Amaldagi qonunchilikka ko‘ra, har qanday huquqbuzarlikning sodir etilishi yuridik javobgarlik uchun asos bo‘ladi. Yuridik javobgarlikning 4 asosiy ko‘rinishi mavjud: jinoiy, ma’muriy, intizomiy va fuqarolik-huquqiy.
Savol: Men bir oliygohni bakalavr yo’nalishini to’lov shartnoma (kontrakt) asosida o’qib bitirdim. Ammo shunday bo’lsa-da, diplomimning aslini ololganim yo’q. Diplomdan ko’chirma (ilova) oldim. Aslini olishim uchun esa «Bitiruvchining ish bilan bandligini o’rganish dalolatnomasi»ni to’ldirib kelishim shart ekan. Bu dalolatnomada esa, albatta, ishga joylashgan korxona muhri, ishga kirgan sana va buyruq soni, shuningdek, mehnat daftarchasi va jamg’arib boriladigan pensiya daftarchasi ochilganligi haqidagi ma’lumot va bandlikka ko’maklashuvchi markaz muhri hamda shu markaz vakilining imzosi bo’lishi lozim ekan.
